Onlangs gingen Lousewies van der Laan (Executive Director bij Transparency International Nederland) en Leen Paape (Hoogleraar Corporate Governance) hierover in gesprek tijdens het webinar voor commissarissen en bestuurders ‘Een transparant perspectief’, georganiseerd door MVO Nederland, Ebbinge en Change Inc. Het hele webinar bekijk je hier terug.
Ode aan het ongemak
Praten over de transparantie en integriteit van een persoon of organisatie, blijkt vrijwel altijd ongemakkelijk. Goed dus om het te hebben over de manieren waarop dit gesprek toch kan worden gevoerd, welke omstandigheden daarvoor nodig zijn en welke verantwoordelijkheid commissarissen en bestuurders daarin hebben.
Lousewies van der Laan houdt zich bezig met zaken als corruptie, fraude, en witwassen. ‘The Voice of Holland maakt veel los. Het gaat over een veilige meldcultuur, waardoor grensoverschrijdend gedrag gemeld kan worden. Maar ook over een cultuur van machtige mannen, zie Marc Overmars bij Ajax. Je ziet dat het niet meer geaccepteerd wordt. Er is een beweging in gang gezet en dat is bemoedigend’.
Sterker nog, als je nooit iets hoort over misstanden gaat er waarschijnlijk iets mis.
Juist ook in Nederland
Van der Laan: ‘We denken vaak dat het goed geregeld is in Nederland. Dat corruptie alleen in Afrikaanse landen voorkomt. Maar dat er geen corruptie is betekent nog niet dat je integer bent. Neem de toeslagenaffaire, en het feit dat een rechter zich afvraagt of de Belastingdienst nog te vertrouwen is. En wat te denken van de faciliterende rol die ons land speelt bij illegale geldstromen en witwassen. Dat gebeurt gewoon bij trustkantoren op de Zuidas. Nederland wordt in één adem genoemd met bijvoorbeeld de Bahama’s. Daar moeten we een einde aan maken.
Er is werk aan de winkel, want dergelijke dubieuze activiteiten werken door in de hele maatschappij. Het vertrouwen verdwijnt. Uit een enquête blijkt dat 42% van de bevolking denkt dat er een bestuurlijke elite bestaat die het gewone burgers moeilijk maakt. Met als gevolg: onmacht, woede, angst. Zo ontstaan complottheorieën en demonstraties op het Malieveld. De rechtstaat werkt dan niet goed en de stabiliteit van de democratie komt in gevaar’.
Benoemen, bespreken, bestrijden
Paape: ‘Ik krijg weleens contracten onder ogen waar de corruptie vanaf spat. Contracten die zeer waarschijnlijk leden van de Raad van Bestuur of Raad van Commissarissen ook hebben gezien. Als er dan niet aan de bel wordt getrokken, of de verantwoordelijkheid wordt niet erkend, is dat slecht voorbeeldgedrag. Je moet het benoemen, bespreken en bestrijden’.
Van der Laan: ‘Het is belangrijk om de uitdaging aan te gaan er over te spreken. Tweehonderd miljoen voor een consultancybedrijf waar de dochter van de president werkt? Dan moeten de alarmbellen afgaan. Maar om openlijk te twijfelen aan iemands integriteit blijkt lastig. Daarom is een veilige omgeving zo belangrijk. Kun je het zien, wil je het zien?
Er wordt vaak gezegd: stel je niet aan, moet kunnen toch? Als klokkenluider maak je je niet populair, neem je een groot risico. En dan zijn we in onze cultuur nog vrij direct tegen elkaar. In andere culturen is het nog veel moeilijker. Het speelt overal: in de politiek, bij bedrijven, bij de overheid. En het heeft grote impact op de reputatie, de sfeer en de gezondheid van mensen. Toch is er vaak maar één moedig persoon nodig om zaken aan het licht te brengen’.
Van der Laan: ‘Klokkenluiders krijgen vaak te maken met represailles. We hadden het al over de veilige meldcultuur die zo belangrijk is. Naar aanleiding van The Voice zei John de Mol dat hij diverse loketten heeft voor meldingen. Maar als die blijkbaar niet worden gebruikt, is er toch iets mis met de cultuur’.
Toch worden misstanden slechts summier gerapporteerd. Paape: ‘Als je er al iets over terugvindt, is het een voetnoot in een onleesbaar klein lettertype. Het blijkt niet eenvoudig. Maar je kunt die complexiteit wel benoemen. Tussen zwart en wit zit een heel groot grijs gebied. Daar moet je het over hebben’.
Tone from the top
Van der Laan: ‘Er zijn gelukkig ook positieve geluiden. Ik heb laatst een gesprek gefaciliteerd voor een bedrijf waarbij ethische dilemma’s van de werkvloer werden besproken door de CEO en afgevaardigden van de Raad van Commissarissen, het MT en overige medewerkers. Dat was voor velen een eye opener. Er bleek een grote disconnect te zijn. Ik vond het heel moedig dat men open met elkaar in gesprek ging.
Dan blijkt bijvoorbeeld dat het sluiten van een contract belangrijker wordt gevonden dan ethisch handelen. Dit internationale bedrijf maakt er nu een jaarlijkse exercitie van om dit te bespreken. Want het is nooit klaar, het is een constant proces en de tone from the top is daarbij heel belangrijk’.
Van der Laan: ‘Kwetsbaarheid is eng. Kun je boosheid, frustratie en angst binnen laten komen? Vaak wordt er gezegd: als je je toon niet verandert praten we niet. Maar als je niet bij je eigen emoties kunt, kun je ook anderen niet helpen. Dat is het verschil tussen de baas zijn en een leider zijn’.
Van der Laan: ‘In iedere organisatie zitten goede mensen die het juiste willen doen. Die elkaar vinden en versterken. Er gaat veel mis, maar er komt steeds meer naar buiten en het wordt niet meer geaccepteerd. Ik zie dat als het begin van een omwenteling. Inclusiviteit en diversiteit waren vroeger iets van HR, maar zijn nu chefsache. Dat geldt nu ook voor integriteit. Het hoort bij het DNA van organisaties. Daarom ben ik optimistisch. Er zijn oplossingen en best practices. Als we er maar op een menselijke manier mee omgaan’. Maak moeilijke kwesties bespreekbaar en laat emoties toe.
Oplossing altijd meer dan de regels
Bij misstanden is vaak de reflex dat er meer regels moeten komen. Kan dit helpen?
Paape: ‘Ja en nee. De keuzes die je maakt in de praktijk zijn doorslaggevend. Wet- en regelgeving is een hygiënefactor, geen motivatiefactor. Er is voorbeeldgedrag nodig’.
Van der Laan: ‘Het gaat om de integriteit driehoek: normering, handhaving en je morele, kompas. Als een van die drie factoren achterwege blijft, werkt het niet.
Paape: ‘Edgar Karssing (hoogleraar filosofie en integriteit aan Nyenrode) heeft 7 vragen opgesteld die je jezelf kunt stellen als het om morele dilemma’s gaat. Met dat soort oefeningen kun je voorkomen dat je uit de bocht vliegt’.